تیک عصبی حرکات تصادفی و سریع است که می‌تواند با مشکلاتی مانند استرس و اضطراب مرتبط باشد یا به دلایل پزشکی اتفاق بی‌افتد. یکی از مهمترین علل این مشکل، بیماری‌های عصبی و آسیب‌های مغزی است. به‌طور‌کلی تیک عصبی معمولا موضوع جدی و نگران‌کننده‌ای نیست و به مرور زمان بهبود می‌یابد. اما اختلال تیک عصبی مانند سندرم تورت، می‌تواند زندگی رومزه افراد را دچار مشکل کند، بنابراین نیاز به مدیریت و درمان دارد.
جدول المحتويات
اختلال تیک عصبی چیست؟
اختلال تیک عصبی (Tic disorder) حرکات نامنظم، غیرقابل کنترل و تکراری عضلات هستند که می‌توانند در هر قسمتی از بدن رخ دهند. این اختلال در مردان شیوع بالاتری دارد و معمولا از حدود ۵ سالگی آغاز می‌شود.
علائم و نشانه های تیک عصبی
حرکات انقباضی و غیر ارادی که ناشی از تیک باشند، باید از نظر زمان و تکرار طبق تعریف اختلال تیک عصبی باشند. یعنی حداقل یک ماه ادامه داشته باشند و ناشی از عوارض جانبی دارو یا بیماری خاصی نباشند. نشانه‌ها نیز بسیار متنوع هستند و ممکن است یک یا چند مورد همزمان در یک فرد وجود داشته باشد. رایج‌ترین علائم تیک را در جدول زیر آورده‌ایم.
نشانه های اختلال تیک عصبی
-
-
- انقباض بینی
- زل زدن طولانی مدت
- سرفه بی دلیل
- خرخر کردن
- تکرار بی‌معنای کلمات
- بو کشیدن مداوم
- چشمک زدن مداوم
- حرکات غیر ارادی دهان
- بالا انداختن شانه
- تکان دادن گردن
- تکان دادن یا حرکات ناگهانی پاها
- تکان دادن انگشتان
- (مانند شمارش با انگشت)
- لمس یا ضربه زدن به اشیا یا افراد
- دست زدن و بشکن زدن
- تولید صداهای بی معنی
- تغییر ناگهانی در بلندی صدا
- اخم کردن و چروک کردن صورت
- چرخاندن بی مورد چشم
-
میزان تکرار و شدت این علائم ممکن است در زمان‌های مختلف متفاوت باشد. اما اغلب در شرایط زیر تشدید می‌شوند:
- افزایش استرس و اضطراب
- خوشحالی شدید یا هر نوع هیجان
- در زمان بیماری
- در روزهای گرم و دمای بالا
- در خواب
علل بروز تیک های عصبی
عکس ۲ | alt: علت تیک های عصبی| توضیح: تیک عصبی به دلایلی مانند سکته، عفونت، ضربه، جراحی، آسیب فیزیکی و مصرف سموم به وجود می‌آید.
تیک عصبی اختلالی پیچیده است که بروز آن با مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، آسیب‌های مغزی، اختلالات عصبی-شیمیایی و مشکلات خلقی ارتباط دارد. علل زمینه‌ای و ریسک‌فاکتورهای ایجاد تیک عبارتند از موارد زیر:
-
اینفوگراف یک عصبی به دلایلی مانند سکته، عفونت، ضربه، جراحی، آسیب فیزیکی و مصرف سموم به وجود می‌آید مصرف سیگار در بارداری: نیکوتین موجود در سیگار در دوران جنینی با افزایش استرس اکسیداتیو می‌تواند بر عملکرد سیستم عصبی اثر بگذارد.
- آسیب به بخش‌های قشری مغز: بر اثر ضربه به سر یا سکته مغزی، می‌تواند منجر به خونریزی و آسیب به قست قشری و زیرقشری مغز شود. در نتیجه، عدم تعادل ترشح موادی مانند گلوتامات، سروتونین و دوپامین محتمل است.
- عوامل ژنتیکی: در خانواده نیمی از افراد مبتلا به تیک، حداقل یک نفر تیک عصبی دارد. ژن‌های متعددی فرد را مستعد ابتلا به تیک و سندرم توره می‌کنند. برخی از این ژن‌ها ارثی هستند و برخی در اثر جهش ژنی طی بارداری ایجاد می‌شوند.
- عفونت: میکروب‌هایی مانند باکتری استرپتوکوک (عامل بیماری کره سیدنهام)، باکتری بورلیا (عامل بیماری لایم)، باکتری مایکوپلاسما پنومونیه (عامل بیماری سینه پهلو) و ویروس هرپس سیمپلکس (عامل تبخال) با ایجاد عفونت و التهاب در مغز، از عوامل مرتبط با تیک‌های حرکتی هستند.
انواع تیک های عصبی
انواع بسیار زیادی از تیک های عصبی بر اساس محل تیک و محل ایجاد درگیری وجود دارند که می‌توان آن‌ها را به ۳ دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:
- اختلال تیک حرکتی
- اختلال تیک صوتی
- سندرم تورت
همچنین از نظر شدت و مدت زمان، با دو نوع تیک مزمن و تیک گذار یا موقتی روبرو هستیم.
۱- تیک عصبی گذار
اختلال تیک گذرا با یک یا چند تیک به مدت ۱ تا ۱۲ ماه متوالی ظاهر می‌شود. شروع تیک‌ها باید قبل از ۱۸ سالگی بوده باشد. این نوع تیک، معمولا به مرور طی یک سال بهبود پیدا می‌کند. شیوع تیک های عصبی گذرا در کودکان دبستانی حدود ۱۰درصد بوده و بیشتر شامل تیک حرکتی است. برخی از تحقیقات نشان می‌دهند که تیک گذرا بین کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری و کودکان استثنایی شایع‌تر است. کودکان طیف اوتیسم نیز بیشتر به تیک مبتلا می‌شوند.
۲- تیک عصبی مزمن
تیک هایی که قبل از ۱۸ سالگی ظاهر شوند و بیش از ۱ سال طول می‌کشند، به عنوان اختلال تیک مزمن طبقه‌بندی می‌شوند. تیک مزمن یا صوتی یا حرکتی است و شامل علائم هر دو مدل نیست. اختلال تیک مزمن کمتر از اختلال تیک گذرا شایع است و در کمتر از ۱درصد از کودکان اتفاق می‌افتد. هرچه شروع اختلال تیک حرکتی یا صوتی در سن پایین‌تری باشد، شانس بهبودی بالاتر است و معمولا طی ۶ سال ناپدید می‌شود. اما در افرادی که پس از ۱۸ سالگی همچنان علائم را تجربه می‌کنند، احتمال بهبودی کمتر است.
۳- اختلال تیک حرکتی
وجود تیک در اجزای حرکتی مانند دست، پا، چشم و عضلات قسمت‌های مختلف بدن، به عنوان اختلال تیک حرکتی (motor tics) شناخته می‌شود. این مدل از تیک عصبی می‌تواند گذرا باشد یا به اختلالی مزمن تبدیل شود؛ اما بیشتر جزو انواع گذرا است.
۴- اختلال تیک صوتی
بروز صداهای تکراری و غیر ارادی مانند صاف کردن گلو، تکرار کلمات یا خرخر کردن، تیک صوتی (vocal tics) گفته می‌شوند. این نوع تیک نیز گاهی کوتاه‌مدت است و به مرور زمان بهبود پیدا می‌کند و گاهی مزمن می‌شود. احتمال مزمن شدن تیک صوتی نسبت به تیک حرکتی بالاتر است.
۵- سندرم تورت
سندرم تورت یا توره (Tourette’s syndrome) یا TS، یک اختلال مزمن و پیچیده است که با وجود چند مدل تیک حرکتی و صوتی تشخیص داده می‌شود. تورت شدیدترین و در عین حال نادرترین نوع تیک عصبی است. درصد شیوع این سندرم مشخص نیست چراکه نیمی از کودکان مبتلا تشخیص داده نمی‌شوند. علائمی مانند اختلالات خواب، بیش فعالی و اضطراب بالا زنگ خطر ابتلای کودکان به سندرم تورت هستند. شدت علائم TS نیز در طول زمان متغیر است. در بسیاری از افراد، علائم با افزایش سن بهبود می‌یابند. TS اغلب با ابتلا مشکلات دیگری مانند اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) و اختلال وسواس فکری-اجباری (OCD) همراه است.
تشخیص و ارزیابی تیک عصبی
اختلالات تیک بر اساس علائم فرد و بررسی سابقه بالینی تشخیص داده می‌شود. معیارهای زیر برای تشخیص‌گذاری تیک عصبی مهم هستند:
- شروع علائم باید قبل از ۱۸ سالگی باشد.
- نشانه‌ها نباید عارضه ناشی از دارو یا سایر مشکلات پزشکی موقتی باشند.
- در تشخیص‌گذاری تیک گذرا، باید یک یا چند تیک کمتر از ۱۲ ماه متوالی رخ دهد.
- تیک حرکتی یا صوتی مزمن در صورتی است که یک یا چند تیک روزانه و به مدت ۱۲ ماه یا بیشتر رخ داده باشد.
- افراد مبتلا به اختلال تیک مزمن غیر از تورت، تیک حرکتی یا تیک صوتی را به تنهایی تجربه می‌کنند.
- تشخیص سندرم تورت بر اساس وجود تیک های حرکتی و صوتی روزانه به مدت ۱۲ ماه یا بیشتر است.
- برای رد سایر علل پزشک ممکن است آزمایش خون و اسکن MRI یا تصویربرداری های دیگری تجویز کند.
روش های درمان تیک عصبی
اغلب مواقع تیک خود به خود و به مرور زمان طی یک سال بهبود پیدا می‌کند. اما گاهی هم در برخی افراد به یک اختلال مزمن تبدیل می‌شوند که بیش از ۱ سال طول می‌کشد. درمان اختلال تیک بستگی به نوع تیک و شدت آن دارد. تیک‌های شدیدی که در زندگی روزمره اختلال ایجاد کنند را می‌توان با دارودرمانی، کاردرمانی، رواندرمانی برای کنترل استرس، بهبود مشکلات زمینه‌ای و تحریک عمیق مغز مدیریت کرد.
۱- تحریک عمقی مغز
تحریک عمیق مغز (DBS) برای درمان تیک عصبی رایج نیست و هنوز تاییده FDA ندارد. اما در صورتی که فرد مبتلا به سندرم تورت دارای علائم شدید باشد و به ۳ دسته دارویی پاسخ ندهد یا پاسخ ضعیفی بدهد، می‌توان از این روش استفاده کرد. در DBS، بسته به شدت نشانه‌ها ۱ تا چند الکترود طی عمل جراحی در مغز قرار می‌گیرند. این الکترودها با تغییر امواج مغزی، شیمی مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهند و از این طریق بر کنترل علائم سندرم تورت موثر هستند.
۲- دارو برای تیک عصبی
دارو را می توان بسته به شرایط فرد و علائم، در کنار درمان‌های دیگر یا به تنهایی استفاده کرد. دارو معمولا زمان بین تکرارهای تیک را افزایش می‌دهد، اما نمی‌تواند آن را کاملا محو کند. داروهایی که در حال حاضر برای کنترل تیک استفاده می‌شوند عبارتند از موارد زیر:
-
-
- داروهای ضد تشنج
- تزریق بوتاکس
- داروهای شل کننده عضلات
- داروهای موثر بر دوپامین
- داروهای ضد افسردگی
-
۳- کار درمانی برای تیک عصبی
کاردرمانی خصوصا در مورد تیک های صوتی همراه با لکنت زبانی بسیار کمک کننده است. در این روش، درمانگر به فرد آموزش می‌دهد که چگونه با انجام حرکات جبراتی تیک عصبی خود را کنترل کند و بعد به مرور حرکت جبرانی را نیز کاهش دهد.
سخن پایانی
تحریک شدید و ناخواسته عضلات که منجر به تولید صداهای اضافی یا حرکات غیر ارادی بدن می‌شود، اختلال تیک عصبی را ایجاد می‌کند. نشانه های تیک از پرش پلک و دست و پا تا لکنت زبان، خرخر کردن و تکان دادن شانه و گردن متغیر است. اگر نشانه‌های صوتی و حرکتی همراه با هم، شدید و بیش از یک سال ادامه‌دار باشند، فرد مبتلا به سندرم تورت است. درمان اختصاصی و کامل برای تیک عصبی وجود ندارد. اما با روش‌هایی مانند کاشت الکترود، کاردرمانی، رواندرمانی و دارودرمانی می‌توان مشکلات ناشی از آن را مدیریت کرد.
سوالات متداول
- آیا با جراحی می توان تیک عصبی را درمان کرد؟
بله تا حدودی می‌توان با جراحی به نام تحریک عمیق مغز، سندرم تورت مزمن را بهبود داد. در این روش یک یا چند الکترود در ناحیه درگیر مغز کاشته می‌شوند.
- آیا تیک عصبی ارثی و ژنتیکی است؟
بله، معمولا تیک عصبی خصوصا در موارد مزمن در اعضای یک خانواده دیده می‌شود و اخیرا برخی ژن‌های موثر در بروز آن هم شناسایی شده‌اند.
- برای تیک عصبی باید به چه متخصصی مراجعه کنیم؟
اگر تیک عصبی بیشتر از یک ماه بهبود پیدا نکند یا آنقدر شدید باشد که زندگی روزانه را دچار اختلال کند، برای تشخیص علل و درمان باید به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید.
- آیا تیک عصبی نشانه اوتیسم است؟
تیک عصبی می‌تواند یکی از نشانه‌های اختلال طیف اوتیسم باشد البته به شرطی که در کنار سایر علائم عصب‌شناختی مانند وسواس جبری یا نقص توجه و بیش فعالی رخ بدهد.